نگاهی نو به جغرافیای تاریخی قهستان در قرون نخستین اسلامی

در بیست سال گذشته، تحولات شگرفی در دو حوزه ارزیابی عملکرد و مدیریت عملکرد به وقوع پیوسته است. قهستان ایالتی در شرق ایران بود که تاریخ و جغرافیای آن با خراسان عجین شده است. ایالت قهستان گرچه در ساختار سیاسی و اداری بخشی از خراسان بزرگ بوده است، اما در منابع متعدد جغرافیایی، تاریخی و ادبی از آن تحت نام واحد جغرافیایی مستقل و متمایزی یادشده است.  نام این ایالت معرب کُهستان و مخفف کوهستان است و شامل شهرهایی چون قاین، گُناباد، طبس عَناب (مِسینان)، طبس گیلکی (گلشن)، تَرشیز، خواف، باخَرز، خور، خوسف، زام و زاوه بود. درواقع بخش اصلی آن را خراسان جنوبی و شهرهایی از خراسان رضوی، یزد و اصفهان کنونی تشکیل می دادند و قصبه این ایالت قاین بود. بافت طبیعی (دارا بودن کوه، بیابان و ...) و ژئوپلیتیکی (نزدیکی به سه ایالت مهم سیستان، خراسان و کرمان) قهستان، شهرها و نواحی این منطقه را از اهمیت ویژه ای برخوردار ساخته و آنجا را به مسیری ترانزیتی و گلوگاهی بی بدیل مبدل کرده بود که پرداختن به آن به منظور روشن ساختن گوشه تاریکی از تاریخ قهستان و شرق ایران ضروری به نظر می رسد. این منطقه از دوران اساطیری موردتوجه حکام و امرا بوده است و در آغاز دوران اسلامی به عنوان دروازه خراسان و گلوگاهی مهم برای کنترل ایالات سه گانه: خراسان، سیستان و کرمان به شمار می رفت و  به همین جهت موردتوجه مورخان و جغرافی دانان اسلامی بود؛ بنابراین هدف از این پژوهش بررسی جغرافیای تاریخی ایالت قهستان، به عنوان یکی از تعیین کننده ترین مناطق ایران و جهان اسلام در قرون نخستین اسلامی با رویکردی متفاوت است که می تواند به شفافیت بخش های غبارگرفته تاریخ این سرزمین،کمکی هرچند کوچک نماید. پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای نگاشته شده است و مبنای آن منابع اصیل و دست اول و بنا بر اصل امانتداری است.